Historia naturalis curiosa Regni (...)

O. Gabriel Rzączyński (1664-1737), jezuita, jest autorem dwóch dzieł przyrodniczych: ww., którego tytuł w tłumaczeniu na język polski  brzmi: "Ciekawa historia naturalna Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i krajów przyłączonych, na 20 rozpraw podzielona, czerpana z wiarogodnych pisarzy z przytoczeniem w wielu miejscach ich zdania, z rękopisów, od różnych naocznych świadków, z podań wiarogodnych i doświadczeń. Opracowane przez ojca Gabriela Rzączyńskiego z Tow. Jezusowego, w roku 1721" oraz pośmiertnego: Auctuarium Historiae naturalis Regni Poloniae Magnique Ducatus Lithuaniae Annexarumque Provinciarum in puncta XII. Ex scriptoribus probatis, servata primigenia eorum phrasi in locis plurimis, ex M.SS. variis, testibus oculatis, ex revelationibus fide dignis, experimentis. Desumptum. Opus posthumum P. Gabrielis Rzączyński, Soc. Jesu ("Uzupełnienie historii naturalnej Królestwa Polskiego, Wielkiego Księstwa Litewskiego i krajów przyłączonych w XII punktach, czerpane z wiarygodnych pisarzy z przytoczeniem w wielu miejscach ich zdania, z różnych rękopisów, od naocznych świadków, z podań wiarogodnych i doświadczeń. Dzieło pośmiertne ojca Gabriela Rzączyńskiego T.J."), którego rok wydania pozostaje dyskusyjny, gdyż w obiegu są egzemplarze, zawierające  conajmniej  4 warianty karty tytułowej. Bibliografia fauny polskiej do roku 1880 [Jakubski, Dyrdowska [1928] s...] wylicza następujące daty wydań: 1736, 1742, 1745. W toku kwerend bibliotecznych Zygmunt Fedorowicz, wybitny znawca twórczości Rz. (Fedorowicz [1966] s.13) ustalił, że nie można tu mówić o różnych wydaniach, a jedynie 4 wariantach, różniących się samą k. tyt.: (1) tyt.: Auctarium; m. w., d.w.: Gedani typis Joannis Jacobi Preussi 1736; egz. w Bibl. Gdańskiej PAN); (2) tyt.: Auctuarium [podwójne "u"]; b.m., b.d.; egz. w różnych bibl.; (3) tyt. Auctuarium; b.m., d.w.: 1742; (4) tyt.: Aucutuarium; m.w., d.w.: Gedani 1745; egz. w Bibl. Narodowej w Warszawie i w Bibl. Gdańskiej PAN. Powszechnie uznaje się, że datą właściwą jest 1742, przy czym Fedorowicz wskazuje, iż trudno ustalić przyczyny powstania aż 4 wersji k. tyt.

Oba dzieła są dzisiaj zaliczane do klasyki polskiej literatury przyrodniczej, choć ich merytoryczna wartość była oceniana rozmaicie - od pełnego uznania pośród autorów dawniejszych (por. np. szkic Kremera, zawarty w polskim wydaniu Historii nauk przyrodzonych Cuviera: "... w tym zbieraniu [literatury cytowanej] widać wszędzie sąd zdrowy. Wszędzie, przytoczywszy zdanie błędne, tchnące przesądem lub łatwowiernością, poddaje je w wątpliwość lub wcale odrzuca..." (Cuvier, Belke, Kremer [1853-55]) po bardziej krytyczną ocenę badaczy XX-wiecznych (por. np. (Suchodolski [1953]), (Fedorowicz [1966]). Zarzuca się zwykle Rz. brak zmysłu krytycznego, który umożliwiłby mu oddzielenie fantazji i zmyśleń przeróżnych autorów od trafnych obserwacji o charakterze przyrodniczym, przez co cytowana literatura zawiera dzieła wartościowe z naukowego punktu widzenia obok zupełnie fantazyjnych. Niemniej, na uznanie zasługuje wybitna erudycja autora, który - działajac w epoce saskiej, powszechnie uważanej za okres charakteryzujący się upadkiem polskiej kultury i nauki - oparł sięw swych dociekaniach na ponad setce autorów.